Ẩn dụ trong Avatar

Avatar vừa công chiếu đã đón nhận hàng "núi" lời khen tặng, với những ngôn từ trọng thị lấp lánh: siêu phẩm 3D, bom tấn, tuyệt tác, hoành tráng... Con số tỉ USD tiền vé trong một thời gian ngắn, những thông tin “một người chết sau khi xem” hoặc “xem Avatar, nhiều người cảm thấy thất vọng về thực tại”… càng làm sức hút của phim được đẩy lên.

Nhưng có một góc độ nội dung rất riêng của Avatar chưa thấy xuất hiện ở các ấn phẩm trong nước khi giới thiệu về phim. Đó là những ẩn dụ của siêu phẩm 3D này.

Ẩn dụ về thiên nhiên và nguồn gốc loài người

Hình tượng những người Na’Vi cao tới ba mét, dáng lỏng khỏng, đường nét khuôn mặt thô và có nước da màu xanh dương có thể bị khán giả chê về mặt... nhan sắc. Họ sống và chia sẻ đến mức hòa quyện vào thiên nhiên trong lành.

Ngôi làng của họ nằm bên dưới một gốc cổ thụ khổng lồ. Và nơi thiêng liêng nhất về tâm linh của họ cũng là một cây thần để che chở, giải thoát về phần hồn. Như vậy, đây là một ẩn dụ về thiên nhiên: đấy không chỉ là nơi kiếm sống, mà còn là chốn trú náu, là nơi an ủi, là miền cực lạc cho cả thân lẫn tâm. Thiên nhiên là Mẹ của nguồn sống.

Một chi tiết đáng chú ý là chiếc đuôi và màu da của các cư dân ở hành tinh Pandora. Chiếc đuôi gợi nhớ về nguồn gốc của loài người, trước khi tiến hóa thành Homospiens (người khôn ngoan, bước phát triển giữa vượn người và loài người hiện đại). Ở một nơi xa xôi như Pandora, loài người vẫn thấy một biểu trưng về nguồn gốc của chính mình. Nước da xanh cũng là một ẩn ý về thiên nhiên và vũ trụ. Ở cao xanh kia, loài người có anh em đồng loại không? Câu hỏi này xưa nay vẫn là một khắc khoải hy vọng. Nước da xanh có chút ít liên hệ với câu hỏi dài dằng dặc đó.

Bởi nguồn gốc con người hòa quyện với thiên nhiên như thế, nên ở Pandora, cái đuôi tóc của con người sẽ giao hòa với con chim gắn với cuộc đời người đàn ông trưởng thành. Chỉ khi nào người và chim xoắn xuýt, bện chặt, quyện vào nhau thì họ mới cùng bay lên được. Cũng nghĩa là, khi nào giao hòa đến tận cùng với Mẹ thiên nhiên thì mới có cách để thăng hoa và bay vút.

Ẩn dụ về lịch sử và chiến tranh

Thai nghén hơn 10 năm, kể từ sau Titanic (1997), hẳn đạo diễn James Cameron đã dành trọn hồn vía, tích tụ trí tuệ để bung sức sáng tạo cho đứa con Avatar. Trong khoảng thời gian ấy, sự kiện 11.09 xảy ra, có lẽ cũng đã tạo nên những nhìn nhận mới của ông về chiến tranh.

Trong Avatar, cốt truyện xoay quanh chuyến thám hiểm của Jake Sully, cựu sĩ quan thủy quân bị thương trong một cuộc chiến và sau đó liệt nửa thân dưới. Anh được chọn tham dự vào dự án Avatar, chương trình cấy gen với người Na’Vi để người trái đất dễ dàng tiếp cận với bộ tộc này. Nhưng mục đích thực sự anh được giao lại là để thu thập tin tình báo, nhằm chiếm đoạt các tài nguyên quý của hành tinh Pandora.

Không như nhiều phim có hình ảnh chiến tranh khác, cuộc chiến trong Avatar được giật dây và cầm chịch bằng lòng tham của nhà tư bản. Súng đạn, bom laser, máy bay, tên lửa trong cuộc tấn công xâm lược Pandora là nhằm cướp tài nguyên. Đấy là ẩn dụ gợi về quá khứ đau thương, khi những kẻ thực dân từ châu Âu dùng sức mạnh súng đạn cướp tài nguyên của châu Phi, châu Á, Mỹ Latin suốt nhiều thế kỷ. Những bím tóc gợi về thổ dân da đỏ châu Mỹ đã bị dồn đến đường cùng, trong những cuộc xăm lăng với tên gọi “khai hóa”.

Và vốn là một người phản chiến, James Cameron cũng kéo lịch sử xâm lăng gần lại với cuộc chiến dầu hỏa Iraq hay Afghanistan vẫn còn đang mịt mù khói. Điện ảnh là một cách thức để phản ánh quan điểm cá nhân về xã hội, thời cuộc và thế giới. Cameron đã mạnh mẽ phản đối cuộc chiến xâm lược ở Việt Nam, Iraq, chiến tranh thuộc địa. Ông phản đối các cuộc chiến cướp bóc, hủy hoại môi trường. Đã có những “Pandora” đổ nát, bốc cháy, tang thương trong chính lịch sử nhân loại. Và khi còn lòng tham của các nhà tài phiệt không xúc cảm, chiến tranh vẫn còn mãi.

Những nuối tiếc về Avatar

Các ẩn dụ kể trên chưa phải là toàn bộ những điều còn ẩn giấu trong cách lựa chọn hình tượng biểu trưng của Avatar. Cả tên phim (tạm dịch Biểu tượng đại diện) cũng đã là một ẩn dụ.

Nhưng tiếc rằng, phim Avatar có nhiều ẩn dụ quá, và dường như không ẩn dụ nào được quan tâm trọn vẹn. Có nhiều vấn đề đặt ra ở chiều sâu, phía sau các kỹ xảo, với một tiết tấu nhanh và ùng oàng. Vì vậy, đa phần khán giả sẽ không nhận ra được các thông điệp thật sự mà người làm phim muốn truyền tải. Họ sẽ bị cuốn theo các tình tiết, kỹ xảo, nhất là khi còn đeo một cái kính chuyên dụng để xem phim 3D.

Nếu không nhận ra kịp các ẩn dụ, người xem Avatar sẽ chỉ thấy đây là một phim thuần giải trí, với các chi tiết được thể hiện bằng công nghệ 3D xuất sắc. James Cameron dường như đã tham khi đặt ra nhiều vấn đề lớn quá, trong một thời lượng hữu hạn. Vì vậy, chính diễn tiến của phim cũng chưa xử lý được các tâm tư của người làm phim. Nhiều ẩn dụ trở nên có phần nhợt nhạt, kém sâu sắc.

Thật là tiếc, khi hầu hết khán giả sẽ chỉ kháo nhau về Avatar: “Coi đi, kỹ xảo đã lắm”.

Vũ Thượng

Phản hồi từ bạn đọc:

Tác giả bài báo này viết khá hay về ẩn dụ của phim Avatar nhưng nếu đem lồng vào những cuộc chiến ở thời chúng ta thì xem ra tác giả đã gán ghép một cách khiên cưỡng và đầy tính chính trị vào cho một bộ phim tầm quốc tế này. Theo tôi đạo diễn có dùng phim Avatar để nói đến những tàn khốc của chiến tranh, của lòng tham nhưng là nói đến cái tham lam chung của mọi người, mọi dân tộc trên trái đất này khi đã bốc lột hết sạch tài nguyên của trái đất, khai thác cạn kiệt mọi tài nguyên để phục vụ cho cái gọi là văn minh... chú không phải để nói đến việc Mỹ đã tham gia vào chiến tranh ở Việt Nam ở Afghanistan, Iran...va xa hơn là các chủng tộc của thổ dân da đỏ ngày trước...Thời hiện đại của thế kỷ này mà bài báo còn viết về những phân tích đầy "thành kiến" chính trị như thế thì thật là tiếc... Nguyễn Hồng Khanh(hongkhanh@...com)

Đọc xong bài viết có cảm giác như tác giả đang cố tình "vẽ rắn thêm chân" cho một tác phẩm điện ảnh. Bởi những ẩn dụ nêu trong bài dường như đi qua xa với cái tiêu chí hiện hữu mà bộ phim muốn nói đến. Tác giả sử dụng những kiến thức uyên thâm, tổng hợp nhiều chiều để suy luận, nhưng những suy luận đó nếu một người nước ngoài đọc hiểu được bài này họ sẽ trả lời ngay là "bài văn lạc đề". Cối lõi mà ông James Cameron thai nghén bộ phim chính là một thế giởi tưởng tượng nằm ngoài sức tưởng tượng của bất kỳ ai. Người bình thường khi xem phim sẽ cảm nhận sự gần gũi của con người trong phim và thế giới tưởng tượng. Chính những kỹ xảo điện ảnh mới là điều làm nên "thương hiệu" chính cho bộ phim. Bởi nếu làm phim quá nhiều ẩn dụ như tác giả nói thì chắc đã đoạt giải phim có kịch bản xuất sắc nhất rồi. Nhưng Avatar không phải là như vậy, đó là một câu chuyện đơn giản nhưng biết chinh phục bằng cái đẹp của sự tưởng tượng. Đặc biệt là biết cách "lấy lòng" thế hệ @ bây giờ. Ngọc Mai(lethingocmai@...com)

Tôi đã xem phim này 2 lần, mà bản 2D chứ chưa được xem 3D. Công nhận phim hay, xem xong tôi cũng để ý vài chi tiết về sự so sánh ẩn. Chẳng hạn sức mạnh của cây thần của bộ tộc Na'vi thực chất chính là sức mạnh của tự nhiên, hay như theo quan niệm của họ, sức mạnh trong mỗi người chỉ là vay mượn, khi chết đi sẽ phải trả lại cho cây thần, phải chăng nó giống cái thuyết luân hồi tái sinh... Tuy nhiên, cảm nhận đến mức như tác giả này thì quả rất hay, đọc xong tôi càng thấy bộ phim thêm ý nghĩa. Hồng Liên (honglien...@yahoo.com)

Avatar đơn giản chỉ là một phim giải trí và thông điệp đơn giản chỉ là khuyên con người nên quan tâm đến môi trường sống, thiên nhiên mà thôi. Nhìn nhận theo cách nghĩ của người viết quá cao siêu, ngay cả với đạo diễn James Cameron chắc cũng không nghĩ đến. Bài được viết theo kiểu áp đặt, theo một lối suy nghĩ mà xem chừng như lý luận không logic. Một cách nhìn phi thực tế. Lương Quang Minh (bipbip...@yahoo.com)

Tôi nhận thấy tác giả bài viết có cảm nhận sâu sắc, bám sát cốt truyện. Bộ phim đã cảnh báo về sự tàn phá không thương tiếc của con người đối với thiên nhiên.Phan Thái (phan.thai...@yahoo.com)

Tôi rất đồng tình với bạn Hồng Khanh. Thực ra bộ phim chỉ nói lên điều chúng ta lo nghĩ về môi trường, thiên nhiên, về tham vọng của con người chứ có quá chính trị như bài viết đâu, chỉ có là đạo diễn quá giỏi khi dùng kỹ xảo để nói lên những điều mà ta biết mà không nói ra được mà thôi. Thực tế những điều con người đang làm hàng ngày, dù vô tình hay hữu ý, đang tàn phá thiên nhiên hơn gấp nhiều lần, những cuộc chiến tranh như tác giả bài viết nêu ra (bạn cứ thống kê sẽ thấy). Vậy đi hãy xem và thưởng thức cái đẹp từ Avatar. Pham Hung (hung...@yahoo.com)